38. Medrese Defterine Göre Bursa’daki Medreseler ve Müderrislerine Yapılan Ödemeler (1243/1827-1828)

Özet

Osmanlı ilim ve kültür hayatında, devletin ilk başkenti olan Bursa’nın çok özel bir yeri vardır. Bursa, Osmanlılar tarafından ele geçirildiği tarihten Fatih’in İstanbul’u fethettiği zamana kadar önemini kaybetmeden devam ettiren bir Osmanlı payitahtı idi. Osmanlı Devleti’nin temelleri burada atılmış ve devletin ilk kurumsallaşma faaliyetleri burada gerçekleşmiştir. İlk siyasî, idarî, askerî ve ilmî müesseseler burada neşet etmiş, hukukî düzenlemeler burada uygulanmış, ticarî gelişmeler burada başlamış, ilmî faaliyetler burada yoğunluk kazanmış ve nihayet Osmanlı toplum yapısı bu güzel beldede şekillenmiştir. Dolayısıyla Bursa’nın Osmanlı tarihinde diğer şehirlere göre önemi büyüktür. Bursa şehrine, ilk Osmanlı sultanları başta olmak üzere padişah yakınları ve diğer devlet adamları tarafından pek çok eser kazandırılmıştır. Bu eserlerin büyük bir bölümünü Osmanlı devletinin orta ve yüksek eğitim kurumu olan medreseler oluşturmaktadır. Bursa'yı fetheden Osmanlı sultanı Orhan Gazi ile başlayan medrese inşa süreci, I. Murad, Yıldırım Bayezid, Çelebi Mehmed ve II. Murad ile dönemin ileri gelen devlet ricâli ile devam etmiş, ilk medreseden 16. asra kadar medreselerin sayısı 50’yi bulmuş, Bursa bir ilim merkezi haline gelmiştir. Osmanlıların hâkim olduğu coğrafyadaki medreselerin tespiti kadar, bu medreselerde görevli müderrislere sağlanan imkânların ortaya çıkarılması da oldukça önemlidir.

Bu makale, Meşihat Arşivi’ndeki 38. Medrese Defteri’nin 52-53. varakları temel alınarak hazırlanmıştır. Bu arşivdeki defterler arasında 1230-1270/1814-1853 tarihli müderris tâyinlerini ihtiva eden 38 numaralı Edirne-Bursa medrese defteri mevcuttur. Bu defterin 50-124. varakları, Bursa medreseleri ile müderrislerinin kayıtlarını ihtiva etmektedir. Aynı defterin 52-53. Varakları, 1243/1827-1828 yıllarına ait Bursa şehrinde bulunan medreselerin isimleri ve bu medreselerde hangi derecede eğitim yapıldığı, medreselerin hâsılatı ve müderrislere yapılan günlük ve yıllık, aynî ve nakdî ödemelere dair son derece önemli bilgiler içermektedir. Maarif tarihimizin, yaklaşık iki yüzyıl öncesiyle ilgili dikkate değer ayrıntıları yakalayabildiğimiz bu belge ışığında bazı değerlendirmeler yapmak istiyoruz. Osmanlı Devleti’nin ilk medreselerinin inşâ edildiği ilk başkent Bursa’da, belirtilen yıllardaki medreseler ve müderrislerine sağlanan imkânların derli toplu yer aldığı 38. Medrese Defteri’nin ihtiva ettiği bilgiler bu makalenin temel konusunu oluşturmaktadır.