MU‘TEZİLE’NİN ALLAH VE KUL İRADESİNE BAKIŞI

Özet

İrade meselesi kelâm ilminin temel problemlerinden birisini teşkil etmektedir ki kulun fiillerdeki cebr ve hürriyeti, Allah’ın adaleti gibi daha pek çok problemin temelinde de bu konu bulunmaktadır. İrade meselesi geçmişten günümüze iki temel gaye üzere şekillenmiştir. Bunlardan ilki Allah’ın tevhidinin ispatıdır, başka bir ifade ile "çok tanrılı inanç" anlayışını Tanrı’nın birliğine olan inançtan uzak tutmaktır. Bir diğer amaç ise Allah’ın iradesinin kulların fiilleri üzerindeki etkisinin olmadığını ispat etmektir. Yani kulların fiillerinden kendilerinin sorumlu olduğunu ispat gayesidir. Tabi ki bu konuya temel etken beşerî sebeplerden kaynaklı çatışmalar olmuştur. Buna bağlı olarak ilahi irade ve bu bağlamda kulun iradesi kavramları da tartışma konusu olmuştur. Aynı şekilde bu ikiliğe bağlı olarak Allah'ın, cüz’î iradeyle bir dizi eylemde bulunan insanların eylemleri üzerinde bir etkisi olup olmadığı da kelam ilminin konusu olmuştur. Bu yaklaşımlar bağlamında ise söz konusu kelam âlimleri öncelikle “irade” tanımlamasını yapmış ardından Allah ve kulun iradesinin farkını açıklamıştır. Nihayetinde bazıları insanların eylemlerinde hür olduğunu belirtmişlerdir. Öte yandan bazı ilahiyat âlimleri de insanların eylemlerinde baskı altında olduğunu belirtmiştir. Bunların akabinde ise sıfatların Allah’ın zatı ile ilişkisini açıklayarak Allah’ın birliğini izah ve ispat gayesinde olmuşlardır. Bütün bu gayeler Allah ve kulun iradesinin biraz daha anlaşılmasına destek olmuştur. Bizim de çalışmamız konuya Mu‘tezile âlimlerinin genelinin bakış açısı ile bu amaca yönelik bir destek mahiyetinde hazırlanmıştır.