GASPIRALI İSMAİL BEY’İN (1851-1914) KAZANLI ÂLİMLERLE MÜNASEBETLERİ

Özet

19 yy.’da, modernleşen Batının yükselmesi karşısında İslam dünyasının içinde bulunduğu durum değerlendirildiğinde her alanda bir gerileme söz konusu idi. Bu dönemde, özellikle Batı ile tanışan aydınlar, aydınlanma hareketinden etkilenerek sosyal hayatın çeşitli alanlarında yeni metotlar denemek; içinde bulunulan çaresizliği aşmak ihtiyacı duymuşlardır. Ceditçilik, böyle bir ihtiyaçtan hareketle Rusya Müslümanları arasında ortaya çıkan bir aydınlanma hareketidir. Ceditçilik hareketi, özellikle eğitim alanında, Gaspıralı İsmail Bey’in öncülüğünde başlamış ve onun metotları ve uygulamaları ile anılagelmiştir.
İsmail Gaspıralı Bey, Doğu ve Batı dünyasının kültür değerlerini tanımış ve yerli bir düşünceyle Rusya’daki Müslüman Türklerin uyanışına vesile olacak bir eğitim ve kültür hamlesinin başlatıcısı olmuştur. Onun “dilde, fikirde, işte birlik” ilkesi, günümüze kadar etkisini ve geçerliliğini sürdüren önemli bir ufuk açmıştır.
Tatar Cedidçilik hareketinin önemli isimleri arasında Abdülnâsır Kursavî, İbrahim Halfin, Şahabeddin Mercâni, Kayyum Nâsıri, Hüseyin Feyizhâni, Rızaeddin Fahreddin, Alimcan Barûdi, Musa Carullah gibi, bir kısmı Kazan Üniversitesinde ve medreslerde hocalık yapan ünlü isimler vardır. Cedidçilik bütün âlimler arasında fikir birliği sağlanmış bir hareket değildir fakat 19. yy şartlarında İslam dünyasının gerilemiş olduğu gerçeğinden hareketle sorunların farkındadırlar. Cedidçilik hareketi içerisinde belki de tek görüş birliğinde olunan konu Gaspıralı’nın ortaya koyduğu Usûl-i Cedid fikrinden hareketle eğitimde yenileşmenin gerektiği anlayışıdır. İsmail Gaspıralı’nın, cedidçilik hareketinin eğitim yönünü temsil eden bir aydın olarak, bu âlimler üzerinde tesirleri olmuştur.