ZÂTÎ’NİN GAZELLERİNDE SES VE ANLAM BAKIMINDAN “İKİLEMELER”İN İŞLEVİ

Özet

Türkçenin zenginliğini ve yaratma gücünü ortaya koyan önemli anlatım vasıtalarından biri “ikilemeler”dir. En basit şekliyle; “ Bir metin içinde birbirinin aynı, benzeri ya da karşıtı olan iki sözcüğün arka arkaya getirilmesi” olarak tanımlayabileceğimiz ikileme, ifadeyi zenginleştiren, pekiştiren ve ses yoğunluğu sağlayan bir dilbilgisi özelliğidir. Türk edebiyatında Orhun Yazıtları’ndan başlayarak Cumhuriyet dönemi ve sonrasında günümüze gelinceye değin ikilemeler, edebî metinlerin vazgeçilmez ifade biçimlerinden biri olmuştur.
Divan edebiyatı geleneği içinde yazılan şiirlerde de ikilemeler sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Divan şiirinde kafiye ve redifin biçimsel bir zorunluluk oluşu ikileme kullanımına davetiye çıkarır. Zira kafiye ve redif ses ve söz benzerliğine, tekrarına dayanır. İkileme de sözcük ve ses tekrarıdır. Klasik Türk şiirinin estetik yapısı içinde bu ses, söz, kelime uyumu ve tekrarlarının şairlerin ifade gücüne, yaratıcılığına etkisi oldukça önemli bir yer tutar. Dolayısıyla ikilemeler, şeklî bağlayıcılık içindeki divan şairleri için ritm ve anlam yoğunluğu sağlamada kurtarıcı bir işleve sahiptir.
Çalışmamızda, 16. yy. klasik Türk edebiyatının en üretken şairlerinden biri olarak tanınan Zâtî'nin (Balıkesir 1471-İstanbul 1546) gazellerini merkez alarak, şiirlerinde kullandığı ikilemelerin ses ve anlam bakımından işlevini ortaya çıkarmayı hedefledik. Bu bakımdan Zâtî’nin divanındaki 1825 gazelini incelemeye tâbi tuttuk. Sonuç olarak gördük ki; şair, ikilemeleri gazellerinde hem yoğun, hem de söyleyiş mükemmelliğine katkı sağlayacak biçimde kullanmıştır. Bu nedenle Zâtî bir “ikilemeler şairi” olarak kabul edilebilir